Γιάννης Λούλης: Οι ανοιχτές πληγές της επόμενης μέρας

Ζούμε βεβαίως, σε πρωτόγνωρους καιρούς. Για τον διάσημο πολιτικό φιλόσοφο John Gray, ούτε λίγο ούτε πολύ, η ίδια η Ιστορία βρίσκεται σε σταυροδρόμι. Διαμορφώνεται έτσι μια νέα διαδρομή. Γράφοντας στο New Statesman, ο Gray σημειώνει: «Οι άδειοι δρόμοι θα γεμίσουν ξανά και θα εγκαταλείψουμε την απομόνωσή μας. Όμως ο κόσμος θα είναι διαφορετικός από εκείνον που προσλαμβάναμε ως φυσιολογικούς καιρούς. Εκείνο που έρχεται δεν είναι μια προσωρινή ρωγμή σε ένα σταθερό σύστημα ισορροπιών. Η κρίση που βιώνουμε αποτελεί στροφή σε ένα νέο σταυροδρόμι της Ιστορίας.

Ο John Gray για μένα, είναι ένας παλιός γνώριμος. Με εντυπωσίαζε πάντα η διαρκής ανανέωση της οπτικής του. Ανάλογα με τους καιρούς που έρχονταν και έφευγαν η οπτική προσαρμόζονταν στις αλλαγές και τις ερμήνευε. Η σκέψη του ήταν πάντα ανατρεπτική. Η μεγάλη εικόνα που περιγράφει τώρα είναι όπως πάντα διαυγής και ακριβής. Τη συμπληρώνουν ταυτόχρονα οι βαθιές πληγές των καπιταλιστικών δημοκρατικών που έχουν ανοίξει στο διάβα του χρόνου. Με αυτές άλλωστε ξεκινά τη νέα διαδρομή της η Ιστορία. Άλλωστε πολλές από τις πληγές αυτές έχει επισημάνει και ο Gray. Εδώ συμπίπτουμε πολλοί ερευνητές. Πριν τον κορωνοϊό λοιπόν, οι καπιταλιστικές δημοκρατίες βίωναν μία πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση. Μαζί με μία κρίση αξιών. Έτσι η κρίση ήταν ολιστική!
Ήδη το 2008 οι φιλελεύθερες δημοκρατίες ταρακουνήθηκαν από μία σοβαρή οικονομική κρίση. Αυτή είχε μια σειρά από συνέπειες: απαξιώθηκε το κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο μοντέλο, χωρίς να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο. Άνοιξαν βαθιά κοινωνικά ρήγματα, με δραματική εκτίναξη των ανισοτήτων. Οι καπιταλιστικές δημοκρατίες, με πρωτεργάτρια την ηγέτιδά τους, με περισσή αλαζονεία, μετά την επικράτησή τους στον Ψυχρό Πόλεμο, οδήγησαν σε έναν άνομο κόσμο, κυρίως με την εισβολή στο Ιράκ, αλλά και πλήθος άλλων αυθαιρεσιών. Θωπεύτηκαν απεχθή αυταρχικά καθεστώτα. Πετάχτηκαν στον κάλαθο των αχρήστων φιλελεύθερες αξίες. Μπους και Ομπάμα, έστρωσαν το χαλί στην «εποχή Τραμπ», όπως αναλύω στο τελευταίο βιβλίο μου. Γενικότερα η κρίση των φιλελεύθερων δημοκρατιών τροφοδότησε την ενδυνάμωση του ακροδεξιού λαϊκισμού.

Ξαφνικά πάντως, ήρθε η λεγόμενη «τέλεια καταιγίδα» της πανδημίας. Ειδικά αναφορικά με τις φιλελεύθερες δημοκρατίες, στις οποίες ζούμε, οφείλουμε να αντιληφθούμε ότι η επομένη της πανδημίας θα περιέχει όχι μόνο συνέπειες της τελευταίας, που θα είναι φυσικά ταυτόχρονα οικονομικές και κοινωνικές. Και μάλιστα πολύ βαριές. Σε αυτές θα προστεθούν άλλωστε οι χαίνουσες πληγές που προϋπήρχαν! Μία από αυτές αφορά βεβαίως τις ανισότητες. Τούτες, η πανδημία απειλεί να τις εντείνει. Οι οικονομικά ευάλωτοι θα βρεθούν σε ακόμα πιο δεινή θέση. Με δυο λόγια λοιπόν, οι προκλήσεις για τις φιλελεύθερες δημοκρατίες θα υπερπολλαπλασιαστούν. Ταυτόχρονα, θα κληθεί να τις διαχειριστεί ένα πολιτικό προσωπικό όλο και πιο γυμνό σε ικανότητες. Τούτη την πραγματικότητα, δυστυχώς, θα τη βρούμε μπροστά μας.

Οι άμεσες επιπτώσεις από την πανδημία, εκεί που υπάρχουν πρώτες συγκροτημένες εκτιμήσεις, είναι άκρως ανησυχητικές. Στις 8 Μαΐου δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα του CBS News μια συνταρακτική ανάλυση για την ανεργία στις ΗΠΑ. Ενώ τον Μάρτιο οι άνεργοι ήσαν 4,4%, σε ένα μήνα εκτινάχθηκαν στο 14,7%. «Κέρδη δεκαετιών» παρατηρούσε ο σχολιαστής του δικτύου, «χάθηκαν μέσα σε λίγες εβδομάδες». Τούτο κατεγράφη ως «ο χειρότερος μήνας στην ιστορία των ΗΠΑ». Ενώ οι άνεργοι ξεπέρασαν τα 29 εκατομμύρια. Με τα 6,6 εκατομμύρια από αυτούς να έχουν ήδη καταγραφεί ως μόνιμα άνεργοι που δεν αναζητούν εργασία! Να σημειωθεί, ότι με την κορύφωση της κρίσης του 2008, οι άνεργοι έφτασαν «απλώς» τους 800.000. Παράλληλα με το τέλος της πολιτικής επιστράτευσης το 1945, χάθηκαν απότομα 1,9 εκατομμύρια θέσεις εργασίας, που όμως σιγά σιγά ήταν εύκολο να απορροφηθούν. Για να παρατηρήσει ειδικός πως αν και υπάρχει κάποια αισιοδοξία πως πολλοί θα βρουν σχετικά σύντομα δουλειά με το τέλος της πανδημίας, «οι βαθιές πληγές στην αγορά εργασίας θα διαρκέσουν για πολλά χρόνια». Με δυο λόγια λοιπόν, τα δύσκολα είναι εδώ για να μείνουν.

Σε εποχές κρίσεων οι κοινωνίες θα πρέπει να συσπειρωθούν σε συλλογικές προσπάθειες. Τούτο είναι κομβικό. Όμως πώς μπορεί να επιτευχθεί ένας παρόμοιος στόχος όταν οι διχαστικές ανισότητες θα έχουν εκτοξευθεί ακόμα περισσότερο; Αυτές άλλωστε είναι ήδη η πιο μεγάλη μάστιγα της εποχής μας. Σε προηγούμενες αναλύσεις έχω παρουσιάσει σχετικά στοιχεία. Άρα εδώ θα είμαι λιτός. Η ουσία είναι πάντως πως τις τελευταίες δεκαετίες οι φτωχοί έχουν γίνει φτωχότεροι. Ταυτόχρονα οι πλούσιοι έχουν γίνει στρατοσφαιρικά πλουσιότεροι! Μεγάλα τμήματα της μεσαίας τάξης πέφτουν διαρκώς σε χαμηλότερες κατηγορίες σχεδόν παντού (Milanovic). Στην Αμερική η μεσαία τάξη κέρδιζε επί χρόνια το 63% του μέσου μισθού της χώρας, για να πέσει σταδιακά στο 43% το 2014 (Bremmer). Τα δύο τρίτα των νοικοκυριών σε προηγμένες οικονομίες (500 εκ. άτομα) ή έμειναν στάσιμα ή υποχωρούσαν οικονομικά μεταξύ 2005-2014. Η αντίστοιχη πτώση την περίοδο 1993-2005 ήταν μόνο 10 εκατομμύρια (Preston). Τέλος αξίζει να μνημονευθεί ότι το 2018 το 82% του νέου παγκόσμιου πλούτου κατέληξε στο πλουσιότερο 1% (Oxfam)!
Πάμε όμως τώρα σε μία άλλη πληγή. Μία ολόκληρη γενιά, οι νέοι άνθρωποι, εξελίσσονται σε μία «χαμένη γενιά». Είναι οι «εγκαταλελειμμένοι» της κοινωνίας. Η «γενιά του ενοικίου». Η «καταχρεωμένη γενιά». Αυτοί βεβαίως αποτελούν τον πνεύμονα της κοινωνίας. Όμως δεν μπορούν να αγοράσουν σπίτι. Σπουδάζουν και χρεώνονται για την υπόλοιπη ζωή τους λόγω εκτόξευσης των διδάκτρων. Λίγοι βρίσκουν καλά αμειβόμενες εργασίες.

Είναι δικαίως οργισμένοι με το σύστημα. Ή ψηφίζουν Αριστερά, ή δεν ψηφίζουν καθόλου (Milburn). Πολλοί λοιπόν συνειδητά απορρίπτουν ένα πολιτικό σύστημα που τους έχει περιθωριοποιήσει. Κοινωνίες όμως που περιθωριοποιούν τις νέες γενιές είναι στο μεδούλι τους άρρωστες. Και ας πλουταίνουν, πέρα από κάθε όριο, οι ελίτ τους. Οι νέοι σήμερα, για πρώτη φορά, θα βρεθούν σε πολύ χειρότερη μοίρα από τους γονείς τους όταν οι τελευταίοι ήσαν νέοι. «Ο καπιταλισμός γι’ αυτούς δεν αποδίδει», γράφει ο διανοητής και οικονομολόγος Paul Collier (The future of capitalism).

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στον John Gray. Η εκτίμησή του είναι πως η εποχή της «υπερπαγκοσμιοποίησης» έκλεισε τον κύκλο της. «Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός χρεωκόπησε», παρατηρεί. Η νεοφιλελεύθερη εκδοχή, γράφει, μίλαγε πολύ για ελευθερία και επιλογές, ενώ υπόσχονταν διαρκή άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Οδηγώντας όμως τελικά «σε ένα συνειδητό εγχείρημα ισοπέδωσης των πυλώνων της κοινωνικής συνοχής». Η μάχη για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των πολλών χάθηκε. Απέμεινε, η αποσύνθεση της κοινωνικής συνοχής!

Ένας καλός φίλος, Διευθύνων Σύμβουλος μεγάλης ασφαλιστικής εταιρείας, που ανήκει σε σημαντικό πολυεθνικό όμιλο, μου έστειλε το σχόλιό του για την προηγούμενή μου ανάλυση στο βήμα αυτό. Διατύπωσε ακόμα πιο τολμηρές και ριζοσπαστικές απόψεις. Υπογράμμιζε τη μάστιγα των ανισοτήτων, προσθέτοντας πως αυτές την επόμενη μέρα αντί να μειωθούν κινδυνεύουν να διευρυνθούν σημαντικά. Αναγνώριζε τον κίνδυνο σύνθλιψης του κορμού της μεσαίας τάξης, που «κατεβαίνει σκαλοπάτια». Έκρουε των κώδωνα του κινδύνου για τον αφανισμό μικρών επιχειρήσεων.

Για τον υπερδανεισμό σε όλα τα οικονομικά πεδία, κάτι που καθιστά εύθραυστες τις οικονομίες. Κυρίως όμως υπερθεμάτιζε στο πιο κρίσιμο ζήτημα: την αποφασιστική αναδιανομή του εισοδήματος. Κάτι που μπορεί να επιτευχθεί, όπως έγραφε, μόνο μέσα από την τολμηρή και άτεγκτη φορολόγηση του μεγάλου πλούτου. Τα πράγματα εδώ είναι απλά. Δεν ήταν όμως αισιόδοξος γι’ αυτό.

Να λοιπόν που φτάνουμε ξανά στη μεγάλη πληγή των καπιταλιστικών δημοκρατιών παγκοσμίως: Ότι δηλαδή είναι πιο ανεπαρκείς παρά ποτέ. Και είναι κατά κανόνα υποταγμένες στα ισχυρά οικονομικά συμφέροντα. Οι νομοθετικές εξουσίες είναι έρμαιο των οικονομικά ισχυρών. Με πρώτο υπόδειγμα την Αμερική. Άλλωστε οι οικονομικά ισχυροί είναι πιο πολιτικά ισχυροί παρά ποτέ! Η επιρροή τους αυτή, και τα πανίσχυρα λόμπυ τους, ανοιχτά ή υπόγεια, σέρνουν την πολιτική ατζέντα από τη μύτη. Και πετυχαίνουν τους στόχους τους.

Όμως η μεγάλη μάχη της επόμενης μέρας του κορωνοϊού χρειάζεται την επιστράτευση όλη της κοινωνίας. Μια επιστράτευση που είναι αδύνατη με το χάσμα των ανισοτήτων να μεγαλώνει διαρκώς. Τα κοινωνικά ρήγματα λοιπόν είναι μια πληγή που θα δηλητηριάζει διαρκώς το πολιτικό σύστημα των καπιταλιστικών δημοκρατιών που θα παλεύουν και με τις συνέπειες του κορωνοϊού. Θα πριονίζουν τα θεμέλιά τους. Ο Γιάννης Λούλης είναι πολιτικός αναλυτής και επικοινωνιολόγος